Het optimisme van het evangelie

De telefoon gaat. Een verzoek: schrijf een artikel over Pasen. Nadere toelichting: de redactie verwacht een stuk met optimistische inslag. Het eerste wat te binnen schiet, is de titel van een boek, geschreven door Ralf Bodelier: Tegen de angst: Optimisme als opdracht voor de 21e eeuw.

Tekst: Gerard Frenk, geschreven voor Advent 1 van 2014.

Vervang ‘21e eeuw’ door ‘eerste eeuw’ en het zou zo maar het niet bij de tijd passende motto kunnen zijn waaronder de discipelen van Jezus de wijde wereld intrekken. De romeins-hellenistische wereld waarin ze leven is in geestelijke ademnood. De oude mythen hameren op het onvermogen van de mens. Hij ondergaat wat hem wordt toebedeeld en beweegt als een marionet in handen van de goden. Verzet heeft geen zin. De godin Ananke is de belichaming van dat gevoel. Zij is het onontkoombare Lot en heeft een wurggreep op het bestaan.

Het Paasverhaal is een tegengif voor moedeloosheid: de mens mag opnieuw beginnen

Van de filosofen heeft men geleerd dat het lichaam een beperking is. Het alledaagse is slechts een zwakke afspiegeling van het ware leven. Het aardse ploeteren onderga je als een beproeving, een voorportaal tot het werkelijke bestaan. Zo wordt de mens een gevangene van zijn lichaam, van de aarde en van de goden. Wie wil daar niet aan ontkomen?

Verlossing

Hoe raak je die loden last dan kwijt? In de Oud-Griekse wereld van de discipelen bieden een aantal verlossingsreligies antwoord op die vraag. Ze zijn zeer populair. Bij zijn inwijding ontvangt de gelovige de rituele sleutel die zijn leven verbindt met dat van de god of godin. Daarmee wordt de deur geopend naar nieuwe kennis en ervaring. De leer bevestigt hem in de overtuiging dat het leven van alledag weinig om het lijf heeft. Maar er is een uitweg. Om de hoop daarop levend te houden zijn er regelmatig bijeenkomsten waarbij mystieke ervaringen het gevoel van eenheid met de god of godin versterken. In die eenwording valt de beperkende wereld van je af. Je bent aan het Lot ontkomen. De hoop wordt, hoewel tijdelijk, werkelijkheid.

Een nieuwe godsdienst

Daar voegt zich in de eerste eeuw van onze jaartelling een nieuwe en optimistische religie bij. Vanuit Jeruzalem reist deze langzaam naar het westen. De dragers ervan vertellen dat er inderdaad een macht is die de wereld in handen heeft. Maar deze macht is goedaardig, niet onverschillig en vijandig. Wie in de wereld van Ananke leeft, denkt dat de mens niet vrij is om te kiezen, dat alles vastligt door het Lot. Dat is een leugen. Het is een demonisch, een duivels verhaal. Je bent vrij en je bent verantwoordelijk voor wat je met je leven doet. Je kunt Ananke uit het zadel wippen en de teugels in eigen handen nemen.

Vallen behoort tot de mogelijkheden, maar is geen lotsbestemming

Men vertelt dat verlossingsreligies de leugen in stand houden dat het aardse leven minderwaardig is. Er is wel een probleem, maar niet omdat de mens van vlees en bloed is gemaakt. Je hoeft het lichaam niet te ontstijgen om dat probleem te overstijgen. De angel zit in het feit dat de mens hier op aarde zijn verantwoordelijkheid ontloopt en niet inziet dat hij vrij is om te kiezen. Er is geen Ananke!

Opstandingsoptimisme

Deze goede macht kent de onmacht van de mens en komt hem daarin te hulp. Het verhaal van Goede Vrijdag en Pasen vertelt hoe deze goede macht de mens de vrijheid hergeeft. Opstandingsoptimisme zullen we het maar noemen. De mens is de moeite waard in de ogen van God. Het leven is geen tredmolen maar een weg. Zo wordt het leven toekomstgericht, het heeft een doel. Onderweg vallen behoort tot de mogelijkheden, maar is geen lotsbestemming. Je wordt geholpen bij het opstaan. Het is een leven van vrijheid omdat je altijd weer opnieuw mag beginnen. Wat vroeger als lotsbestemming werd ervaren, blijkt een incident op weg naar elders. En ook de maatschappij als geheel is nooit onderworpen aan het Lot. Mensen kunnen immers kiezen!

De mens is de moeite waard in de ogen van God

De overeenkomst van onze tijd met de pessimistische hellenistische wereld frappeert. Ananke is nog lang niet dood. De westerse mens ervaart het lot weliswaar anders dan de hellenistische mens, maar ervaren doet hij het zeker. Twee voorbeelden: natuur en politiek.

Natuur

Onze ooit unieke status op aarde en in het universum staat ter discussie. Onze verwevenheid met, maar ook onze afhankelijkheid van wat we de natuur zijn gaan noemen wordt met de dag duidelijker. Het aantal documentaires waarin ons dat wordt uitgelegd is nauwelijks meer te tellen. De filmers spreken over de Natuur (met hoofdletter!) als een onontkoombaar proces, waarbij emotie en ethiek geen rol spelen. De aarde wordt ons getoond als een stofje in een onmetelijk heelal. De inslag van een grote meteoriet zou het einde betekenen van ons bestaan. Wanneer we de telescoop verruilen voor de microscoop komen we terecht in een wereld die ons misschien nog meer verbijstert. Onderzoek naar DNA en genen beloven veel goeds voor de medische wetenschap, maar roepen ook vragen op naar de oorsprong van ons uiterlijk en gedrag, naar de bron van onze wil en emoties. Hoe vrij zijn wij uiteindelijk?

Politiek

De socioloog Zygmunt Bauman heeft in zijn boek Liquid Fear (vloeibare angst) gesteld dat de westerse mens zich tegenover allerlei opduikende problemen op wereldschaal onbekwaam voelt. En de vrees dat politici de antwoorden ook niet hebben, wordt gevoed door het uitblijven van oplossingen voor de crisis, milieuproblemen, hardnekkige oorlogen, corruptie, enzovoorts. Hij stelt dat dit een sfeer van voortdurende angst oproept. Zijn oordeel lijkt juist. Het is ontegenzeggelijk dat een gevoel van onvermogen onze samenleving is binnengedrongen. Buiten onze waarneming hebben zich jarenlang ontwrichtende processen ontwikkeld. Ze waren mede het resultaat van politieke beslissingen die het individualisme en de vrije markt sterk benadrukten. Men dacht te sturen, maar gaf het stuur uit handen. De macht verschoof bijna ongezien van parlementen en regeringen naar zichzelf dienende megabedrijven en enkele particulieren. Deze waren in staat de economie van hele landen te manipuleren. Sterker, ze wisten de grootste economie ter wereld aan het wankelen te krijgen. De bevolking en regeringen van Griekenland, Spanje, Portugal en Ierland wisten nauwelijks wat hen overkwam. Het was alsof uit het niets een graaiende klauw verscheen en diep het leven binnendrong.

Verlossing

Maar wat verlost ons? Wat geeft ons zekerheid? Hoe raken we het gevoel van onvermogen en angst kwijt? Het antwoord dat de discipelen van Jezus gaven in de eerste eeuw is voor velen geen optie meer. Zeker niet voor de intellectuele en bestuurlijke elite in het westen. Men doet het af als een mooie maar uitgewerkte mythe.

En toch. Wie onmacht ervaart en zich bedreigd voelt door nauwelijks te doorgronden machten, zal de vrijheid moeten herontdekken. Tegenover noodlot staat keuze. En dat heeft wel degelijk te maken met het evangelie. Het valt niet mee dat op te schrijven, gezien het trieste spoor van onderdrukking en geweld dat de kerk door onze wereld heeft getrokken. Maar of we willen of niet: de inhoud van ons begrip ‘vrijheid’ is sterk getekend door de joods-christelijke religie. In die traditie is namelijk geen plaats voor lotsbestemming van de mens. Het christelijke Paasverhaal is een krachtig tegengif voor moedeloosheid, want de mens mag opnieuw beginnen. De opstanding zegt dat het leven niet bestaat uit een vastgelegde en doodlopende weg. Integendeel; het is een aaneenrijging van vrije keuzes. We hebben ons ‘lot’ in eigen handen. Daarmee wordt de mens verantwoordelijk voor zijn bestaan.

Kiezen

Het is dus mogelijk de keuze te maken de macht over ons leven terug te halen naar de politiek en dat zijn wij zelf. Het is wel degelijk mogelijk te kiezen voor een ander soort banksysteem. De burger kan de politiek daartoe dwingen met zijn keuzes; we zijn net met z’n allen naar de stembus geweest op 19 maart 2014 – zo werkt het! Milieubewust leven kan, als we de keuzes maken en de bedrijven door ons gedrag dwingen. Er is geen noodlot.

In een steeds minder christelijk westen kunnen kerkgemeenschappen vanuit een diep besef van de betekenis van Pasen het begin van een verschil maken. Daarbij kunnen ze met iedereen samenwerken op basis van de gedeelde waarde: vrijheid. Tegen de Angst, optimisme als opdracht. Het zou zo maar het motto van een kerk kunnen zijn.