Kerst is een van de belangrijkste feesten in onze westerse wereld. Op deze al of niet fictieve datum wordt in principe de geboorte van Jezus van Nazaret herdacht. In werkelijkheid blijft daar vandaag niet zo heel veel meer van over. Bovendien komen juist met Kerst allerlei tegenstellingen extra uit de verf.
Tekst: Johan de la Meilleure
‘O denneboom … ‘
Weken van tevoren wordt er koortsachtig gezocht naar cadeautjes voor onder de kerstboom, terwijl ook bij ons steeds meer mensen in armoede verzeilen en zich geen extraatje kunnen veroorloven. Het kerstmenu wordt zorgvuldig samengesteld. Vaak geen kalkoen meer, want te gewoontjes. Trouwens, aan kookprogramma’s die originele en lekkere ideeën geven geen gebrek. Ondertussen schuiven op hoeken en pleintjes in de grote steden steeds meer mensen aan voor een kop warme soep.
‘Vrede op aarde aan de mensen des welbehagens …’ Met een beetje geluk wordt hier of daar een staakt het vuren afgekondigd. Nauwelijks 24 uur later echter fluiten de kogels al weer in het rond en worden levens kapotgeschoten. Kerst, een gezellig en warm familiefeest. Jawel, maar niet voor het groeiend aantal mensen dat juist rond die periode zo pijnlijk eenzaam is.
Geen romantisch sprookje
Van de vier evangelisten hebben alleen Matteüs en Lucas een kerstverhaal. En elk vertelt het op zijn eigen manier, met eigen accenten. Matteüs houdt het sober, Lucas bouwt het langzaam op en spint het helemaal uit. Matteüs haalt er wijzen bij uit het oosten, Lucas verkiest te vertellen over de herders. Beide verhalen bevatten elementen die tot nadenken stemmen. Het is vooral Lucas die oog heeft voor allerlei tegenstellingen.
Misschien omdat hij als geneesheer meer oog had voor mensen. Toch geeft ook Matteüs enkele details die tot nadenken stemmen.
Ook voor kleintjes is er plaats
Matteüs begint zijn verhaal door Jezus een plaats te geven in de Joodse heilsgeschiedenis. Een opsomming van namen leidt van Abraham, via koning David naar Jezus. Misschien wat saai, maar daarom niet oninteressant. Zo lijkt Matteüs niet te kunnen tellen. Wanneer hij dat lange geslachtsregister samenvat, heeft hij het over drie keer veertien geslachten. Wanneer je de namen echter telt, dan stel je vast dat dit niet klopt.
‘IMMANUEL’, HIJ DIE DE MENSEN TE HULP ZOU KOMEN
Het zijn er dertien, veertien en nog eens dertien. Als je echter weet dat veertien het getal van de naam David is, dan begrijp je dat Matteüs wat wringt om Jezus voor te stellen als Davidische (messiaanse) koning. Toch is het niet allemaal glitter. Namen als Tamar (die een kind krijgt, verwekt door haar schoonvader), Ruth de Moabitische (die ‘nooit kon worden opgenomen in het volk Israël’ – Deuteronomium 23:3a6), de vrouw van Uria (die een zoon baart via overspel met David) moeten heel wat wenkbrauwen hebben doen fronsen. En ook Maria, een Galileese vrouw van eenvoudige komaf, is niet onbesproken: zwanger zonder gemeenschap te hebben gehad met haar man. Op zijn manier lijkt Matteüs te willen aangeven dat zelfs in een koningsverhaal ‘kleintjes en marginalen’ hun plaats hebben.
Een episode die Lucas heel terloops vermeldt, staat hiermee in contrast: voor dat echtpaar dat komt overgewaaid uit het (jawel: minderwaardige) Nazaret in Galilea, is er geen plaats in de herberg. Ook Maria’s hoogzwangere toestand verandert niets aan het dossier. Zelfs ons vandaag klinkt dit helaas nogal bekend in de oren …
Niet de glitter telt
Matteüs stelt Jezus dus voor als kleine grote koning. Er worden zelfs enkele wijzen bijgehaald die hem koninklijke geschenken komen aanbieden: goud, wierook en mirre. Deze wijzen zijn geen koningen. De Griekse tekst heeft het over magoi, magiërs, een titel waarmee Perzische of Chaldeese priesters werden aangeduid. Mensen die zich ook inlieten met astronomie en astrologie. De enige andere koning wordt kort daarna vermeld: koning Herodes, de Joodse koning – in principe uit het goede kamp – die echter geen enkele concurrent duldde.
Bij Lucas verschijnt Herodes niet op het toneel. Het kerstverhaal wordt echter wel ingeleid met het bevel van keizer Augustus tot volkstelling. Augustus betekent ‘de verhevene’. Er is een inscriptie bekend uit die tijd, waarop te lezen staat: ‘Goddelijke Augustus Caesar, zoon van god, bevelhebber over land en zee, weldoener en redder van de hele wereld.’ In werkelijkheid was hij de bezetter, en was de Pax Romana een gewapende vrede.
Het koningskind echter droeg terecht de namen ‘Immanuel’ God met ons, en ‘Yeshua’ (van het Hebreeuwse yasha): de bevrijder, hij die de mensen te hulp zou komen, hij die zou zorgen voor levens- en ademruimte, hij die echt wél zou doen en waarlijk vrede (sjalom) zou brengen. Augustus’ bevel tot volkstelling zou er de oorzaak van zijn dat Jezus in een voederbak in een stal, waarschijnlijk een grot die beschutting bood, geboren zou worden. Een vreemde plaats voor een koning. Maar ook hier geldt dat schijn bedriegt. In het evangelie is het niet de glitter die telt. Zelfs Pilatus, de latere Romeinse stadhouder, zou 33 jaar later in Jezus een koning herkennen (Lucas 23:38).
De laatsten worden de eersten
Daar waar Matteüs wijzen uit het oosten ten tonele voert, wordt Lucas vooral aangesproken door de personages van de herders. Vanuit het Oude Testament een waardevol beroep, denk maar aan Abel, en vooral aan herderkoning David. De realiteit zag er in Jezus’ tijd echter heel anders uit. Herders werden beschouwd als ruwe, ongeletterde lieden. Onbetrouwbare vechtersbazen. Door hun contact met dieren, uitwerpselen, kadavers bovendien onrein en dus te mijden. En juist deze marginalen zijn het die in het kerstverhaal van Lucas als eersten bij het kind komen. Zonder geschenken. Zij waren het geschenk, belangrijker dan goud, wierook of mirre! En voor hen was het kind een geschenk. De nachtelijke boodschappers die Gods eer hadden gezongen, hadden het ‘messias’ en ‘redder’ genoemd.
Na afloop is er voor de herders schijnbaar niets veranderd. ‘Ze gingen terug’ (Lucas 2:20). Nog steeds zijn ze niet rijk, moeten ze hard werken, worden ze gemeden door de goegemeente, ondergaan ze de druk van de Romeinse overheerser. Alleen zijn zij veranderd. Ze loven en prijzen God. Of hoe iets wat klein en kwetsbaar is, zoals een baby die in doeken gewikkeld ligt in een voederbak, toch een grote uitwerking kan hebben. Misschien is ook dat iets wat wij moeten leren.
En de os en de ezel?
Wat is hun rol in het verhaal? Die is er niet. Matteüs noch Lucas spreekt over een os of een ezel. Aan het eind van de 2e eeuw beginnen ze op te duiken in de kerstverhalen. De kerkvader Origenes projecteert Jesaja 1:2,3 op het kerstgebeuren: ‘Een rund herkent zijn meester, een ezel kent zijn voederbak, maar Israël mist elk inzicht, mijn volk leeft in onwetendheid.’ Jesaja bedoelde zijn vergelijking als aansporing tot bekering. In het Hebreeuws is dat: ‘ommekeer’ en in het Grieks: ‘een nieuwe manier van denken en handelen’; jullie willen toch niet dommer zijn dan een rund of een ezel? Over contrasten gesproken! In die zin passen beide dieren wel degelijk in het kerstgebeuren. Wat tedere gevoelens bij die kleine baby in doeken volstaan echt niet.
JEZUS VALT MET DE DEUR IN HUIS: KOM TOT INKEER
Misschien daarom dat Marcus bijvoorbeeld geen kerstverhaal vertelt. In zijn evangelie geen ‘kindje Jezus’. Jezus stapt als volwassen man de wereld binnen. Onze wereld. En hij valt met de deur in huis: ‘De tijd is aangebroken, het koninkrijk van God is nabij: kom tot inkeer en hecht geloof aan dit goede nieuws’ (Marcus 1:15).
Nu is de tijd
Een simpele maar aansprekende boodschap: beste mensen, nu is de tijd! Of je nu je hoofd aan het breken bent over het kerstmenu, of druk bezig met pakjes bijeen te zoeken voor onder de kerstboom: weet dat het leven, zoals God dat bij het begin droomde, binnen handbereik is. Wat nodig is, zijn mensen die een nieuwe mentaliteit ontwikkelen, die anders gaan denken. Mensen die er in geloven en er voor gaan. Mensen die blijven geloven dat hun dertigste, veertigste of vijftigste Kerst eindelijk toch een ommekeer kan betekenen.
Dit artikel verscheen in het kerstnummer van Advent in 2014. Het hele blad teruglezen kan hier.
